Άγιος Βασίλης έρχεται από την Καισαρεία ;

 Χριστούγεννα, μια από τις μεγαλύτερες γιορτές της χριστιανοσύνης, που σηματοδοτεί μια νέα εποχή για ολόκληρη την ανθρωπότητα και συμβολίζει το μέγα γεγονός της ενανθρώπισης του Σωτήρα μας,  Ιησού Χριστού.  Η συνείδηση όλων μας έχει εμποτιστεί με εικόνες  προσκυνήσεως της μεγάλης μητέρας, της Παναγίας που κρατάει στην αγκαλιά της Εκείνον που θα ξεπλύνει τις αμαρτίες, θα γλυκάνει τις σκληρές και άπονες καρδιές, θα χαρίσει ελπίδα στους ναυαγούς της ζωής και θα γίνει ζωντανό παράδειγμα της αυταπάρνησης και της θυσίας.  Η νύχτα της 24 Δεκεμβρίου τυλίγεται με ένα πέπλο μυστηρίου, μια γλυκιά θαλπωρή και ζεστασιά κάνει τους ανθρώπους να αισθάνονται πως κάτι μεγάλο και θεϊκό συντελείται. Ένα πρωτόφαντο λαμπερό αστέρι, ρίχνει τις ακτίνες τους πάνω από την ταπεινή σπηλιά, ενώ φωνές και ψαλμωδίες αγγελικές γλυκαίνουν την ατμόσφαιρα.  Και το θείο θαύμα της ενανθρώπισης του θεού φαντάζει σαν λάμψη μέσα στο έρεβος της αμαρτίας.  Έτσι γεννήθηκε ο Χριστός μας , χωρίς πολυτέλειες και μεγαλεία, ταπεινός και ασήμαντος σε μια φάτνη φτωχική και ταπεινή, για να διδάξει στην ανθρωπότητα ότι  η ευτυχία δεν βρίσκεται στον υλικό πλούτο, στους τίτλους και στις θέσεις  αλλά στην αγνή και άδολη ψυχή.

Κι αν τα Χριστούγεννα έχουν έντονο θρησκευτικό περιεχόμενο και προκαλούν συναισθήματα συγκίνησης, χαράς και αγαλλίασης, η Πρωτοχρονιά μας κάνει να ξεχνάμε για λίγο την ηλικία μας και να αισθανόμαστε παιδιά. Πολλές από τις ωραιότερες αναμνήσεις μας είναι συνδεδεμένες με την τελευταία νύχτα του χρόνου και την πρώτη ημέρα της νέας χρονιάς. Την ημέρα του Αγίου Βασιλείου έχουμε την προσμονή ενός ταπεινού και καλού Έλληνα αγίου  με τα μαύρα γένια και το σκουρόχρωμο φθαρμένο ράσο, που έρχεται από την Καισάρεια της Καππαδοκίας για να ευλογήσει να σπιτικά μας και να πάρει το δικό του κομμάτι από τη βασιλόπιτα.

Για τα παιδιά βέβαια η εικόνα του Άγιου Βασίλη είναι κάπως διαφοροποιημένη . Ο ταπεινός γέροντας με τα μαύρα γένια και το σκουρόχρωμο ράσο μετουσιώνεται σε έναν ασπρομάλλη, καλοκάγαθο γεράκο που είναι προικισμένος με υπερφυσικές δυνάμεις καθώς μπορεί να κάνει το γύρο του κόσμου σε μία και μόνη νύχτα χωρίς να έχει καμία δυσκολία να βρίσκεται ταυτόχρονα σε αμέτρητα μέρη. Πάντα χαμογελαστός, σχίζει τον σκοτεινό, γκρίζο, χειμωνιάτικο ουρανό πάνω στο ιπτάμενο έλκηθρό του  που το σέρνουν οχτώ ζωηρά ελάφια ή τάρανδοι. Αυτός είναι ο Father Christmas των Άγγλων, ο Santa Claus των Αμερικανών, ο Pere Noel των Γάλλων, ο Sinterklaas των Ολλανδών, ο Weinachsmamm των Γερμανών, ο Babbo Natale των Ιταλών, o Julemand των Σκανδιναβών, o Joulupukki των Φιλανδών, είναι με άλλα λόγια ο Άγιος Βασίλης των Ελλήνων. Ζει εδώ και εκατοντάδες χρόνια στον Βόρειο Πόλο. Έχει σκάψει το τεράστιο εργαστήρι του μέσα στο βουνό Korvatunturi, που μοιάζει από μακριά με τεράστιο αυτί, για να ακούει έτσι τις επιθυμίες των παιδιών, που φέρνει ο άνεμος από κάθε γωνιά της γης. Αναλαμβάνει να κάνει τα όνειρα των παιδιών πραγματικότητα, αγγίζοντας τις ψυχές τους με τον δικό του μαγικό τρόπο.

 Για το κάθε παιδί ξεχωριστά και βάσει της ψυχοδυναμικής του εξέλιξης και κατάστασης, ο Άγιος Βασίλης θα έχει κάποιο μοναδικό νόημα, άλλες φορές ισχυρό κι άλλες πιο αδιάφορο. Αυτό εξαρτάται απόλυτα από τις ανάγκες του παιδιού να επενδύσει σε ένα μύθο κομμάτια του ψυχισμού του και ως εκ τούτου να τον χρησιμοποιήσει για να εκτονώσει, να εκφράσει και να φαντασιώσει  πτυχές της εσωτερικότητάς του. Έχει ανάγκη να πιστεύει σε σύμβολα, μύθους ή τελετουργίες. Όλα αυτά τα στοιχεία εμπεριέχουν νοήματα, αρχές, συναισθηματικά και ψυχικά ερεθίσματα τα οποία είναι ζωτικής σημασίας για την ψυχοσυναισθηματική του ανάπτυξη. Στο βαθμό λοιπόν που ο Άγιος Βασίλης συμβολίζει την ελπίδα, την προσμονή, τη γενναιοδωρία, την ειρήνη, την αγάπη και τη ζεστασιά, την ισότητα απέναντι στο δικαίωμα να είμαστε ευτυχισμένοι, τότε  είναι καλό, για όσο το έχουν ανάγκη και τους είναι χρήσιμο, να πιστεύουν στην ύπαρξή του.

            Βέβαια, αξίες όπως αυτές της αγάπης, της γενναιοδωρίας, της ισότητας στην ευτυχία, καλλιεργούνται μέσα στο άμεσο οικογενειακό περιβάλλον των παιδιών και εξαρτώνται από τον τρόπο που οι ενήλικες  τις αντιλαμβάνονται, τις ερμηνεύουν και τις προβάλλουν . Με αυτόν τον τρόπο, ένας γονιός ευαίσθητος και τρυφερός θα παρουσιάσει τον Άγιο Βασίλη ίσως σαν έναν κοινωνικό αρωγό για όλα τα παιδάκια του κόσμου και θα εκμεταλλευτεί το μύθο για να διδάξει αξίες όπως το μοίρασμα, την ενσυναίσθηση, την αγάπη, την προσφορά. Κάποιος άλλος γονιός ενδεχομένως πιο κυνικός, ίσως να μη σταθεί σε αυτές τις πλευρές του μύθου,  αντ’ αυτού, παρουσιάζει στο παιδί έναν κόσμο λιγότερο ονειρικό, ξεγυμνώνοντάς τον.  Κάποιος δε τρίτος γονιός, θα μπορούσε να πει στο παιδί του πως ο Άγιος Βασίλης δεν θα του φέρει το παιχνίδι που ζήτησε γιατί δεν ήταν καλό παιδί και ως εκ τούτου να προβάλλει στην εικόνα του Άγιου Βασίλη έναν αυστηρό και τιμωρητικό  γονιό. Εύλογα, όλες αυτές οι διαφορετικές ερμηνείες του ίδιου μύθου θα δημιουργήσουν και διαφορετικές εσωτερικές εικόνες γι’ αυτόν.

            Πόσες φορές επίσης στο εκπαιδευτικό μας έργο κοντά στην περίοδο των Χριστουγέννων  έχουμε έρθει αντιμέτωποι με παιδικά ερωτήματα του τύπου: «Υπάρχει Άγιος Βασίλης κυρία;» ή «Τι ζητήσατε να σας φέρει ο Άγιος;» και πόσες φορές ακόμη έχουμε βρεθεί στο δίλλημα αν είναι σωστό να αποκρύπτουμε την αλήθεια από τα παιδιά αφήνοντας την φαντασία τους να καλπάσει  ή να αναφέρουμε την πραγματική ιστορία καταστρέφοντας το ονειρικό τους παραμύθι. Άλλες πάλι φορές και περισσότερο από εφησυχασμό και εξαιτίας της  προσωπική μας αναβλητικότητας ή ακόμη και ανευθυνότητας για ορισμένους, αφήνουμε τους μαθητές μας να αδημονούν για τον ερχομό του και καλλιεργούμε την ύπαρξη του μύθου.    

             Έχει αποδειχθεί ότι το γεγονός της εγκατάλειψης του μύθου του Άγιου Βασίλη είναι απόρροια της συναισθηματικής ωριμότητας του κάθε παιδιού και η οποία ποικίλλει ανάλογα με τα ερεθίσματα που δέχεται από το οικογενειακό κυρίως αλλά και το ευρύτερο περιβάλλον του. Αν διακρίνουμε ότι το παιδί έχει μια δυσκολία μεγαλώνοντας να διακρίνει το μύθο από την πραγματικότητα, ίσως αυτό να είναι ένα σημάδι ψυχικής καταπόνησης και ανισορροπίας. Το παιδί, σε υγιείς συνθήκες διαβίωσης, θα έρχεται σίγουρα σε επαφή με άλλα παιδιά που όλα θα έχουν μια διαφορετική αντίληψη για τον Άγιο Βασίλη και θα τη συζητούν μεταξύ τους. Μέσα από αυτήν την διαδικασία και όταν ένα παιδί θα είναι έτοιμο να αποεπενδύσει συναισθηματικά από τον εκάστοτε μύθο, τότε θα το κάνει.

            Ίσως όμως να μην υπάρχει κατάλληλη ηλικία ή κατάλληλος τρόπος να καταρρίψει κανείς έναν μύθο. Ίσως οι μύθοι να αποτελούν εντέλει αποσπάσματα της ζωής και ταυτόχρονα  δημιουργήματα της φαντασίας του κάθε ανθρώπου που θέλει να δραπετεύσει από τη μονοτονία και τη μελαγχολία  που σφραγίζει την πεζή πραγματικότητά μας. Ίσως αποτελούν το  καταφύγιο όσων επιθυμούν να διορθώσουν αδικίες και να επουλώσουν τραύματα πάσης φύσεως και μπορούν να ονειρεύονται ένα καλύτερο και λιγότερο ζοφερό κόσμο. Έναν κόσμο στον οποίο μπορεί να μην υπάρχουν απαραίτητα τα πλουσιοπάροχα δώρα, τα πολυτελή ενδύματα και  τα λουκούλλεια γεύματα αλλά σίγουρα υπάρχει η  αγάπη, η ειρήνη, η ταπεινότητα, η ευτυχία και  η εγκαρδιότητα. « Άγιος Βασίλης έρχεται από την Καισαρεία» λοιπόν και είναι στο χέρι μας να του επιτρέψουμε να έρθει και στην καρδιά μας  να τη γεμίσει με το περίσσευμα της αγάπης και της ανθρωπιάς του.

Όταν χαμογελάς, χαμογελά ο κόσμος όλος...

Το ανθρώπινο πρόσωπο είναι το πιο αποκαλυπτικό μέσον της μη λεκτικής επικοινωνίας και ταυτόχρονα συνιστά το κέντρο κάθε λογής κοινωνικής αλληλεπίδρασης. Δεν είναι τυχαίο αυτό που λένε ότι το πρόσωπο είναι ο καθρέφτης της ψυχής του ανθρώπου. Ένα πλήθος συναισθημάτων μπορεί να αποκωδικοποιηθεί μέσα από τις προσωπικές εκφράσεις. Ο Δαρβίνος μάλιστα εξέφρασε την άποψη ότι οι εκφράσεις του προσώπου αποτελούν βασικό μηχανισμό επιβίωσης των ειδών που αναπτύχθηκαν μέσω της φυσικής επιλογής και που αποσκοπούν στη δημιουργία επιτυχών αλληλεπιδράσεων μέσα στην ομάδα.  

Μια από τις σημαντικότερες μορφές μη λεκτικής επικοινωνίας είναι και το χαμόγελο. Το ανθρώπινο πρόσωπο αιώνες τώρα τραβά την προσοχή και το ενδιαφέρον των διανοούμενων και προκαλεί το δέος των καλλιτεχνών. Στην αρχαία ελληνική τέχνη και συγκεκριμένα στην τέχνη της αρχαϊκής περιόδου, το χαμόγελο αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα όλων των απεικονίσεων ανεξαρτήτως θέματος. Τα αγάλματα αυτής της περιόδου, φωτίζονται από το λεγόμενο αρχαϊκό μειδίαμα, όπως αυτό ονομάστηκε από τους ιστορικούς τέχνης. Είτε πρόκειται για Θεούς σε σκηνές μάχης, είτε για μυθικά πλάσματα όπως οι Σφίγγες, είτε για απλούς θνητούς, τους περίφημους Κούρους και Κόρες, αφιερώματα στους Θεούς, όλοι απεικονίζονται χαμογελαστοί. Αλλά και το χαμόγελο της Μόνα Λίζα, το γνωστό σε όλους έργο το Leonardo Da Vinci, έγινε αντικείμενο ερευνών και διενέξεων από πολλούς ερευνητές. Σύμφωνα με σύγχρονους αναλυτές το αινιγματικό χαμόγελο της Μόνα Λίζα, αποτυπώνει κατά 83% το συναίσθημα της χαράς, 9% έκφραση απογοήτευσης και αηδίας, 6% φόβο και 2% θυμό. Τα συμπεράσματα ωστόσο αυτά δε μπορούν να θεωρηθούν εντελώς αξιόπιστα παρά μόνο ως ένα βαθμό, καθώς κανένα πρόγραμμα ηλεκτρονικού υπολογιστή δεν είναι ικανό να αναλύσει το βάθος των συναισθημάτων που αποτύπωσε μέσα σε αυτό το έργο του ο διάσημος Ιταλός ζωγράφος πριν περίπου πεντακόσια χρόνια.  Άλλοι πάλι μελετητές αναφέρουν ότι το χαμόγελό της είναι ένδειξη χαράς για την επικείμενη γέννηση του παιδιού της καθώς εικάζεται ότι ήταν έγκυος την χρονική περίοδο που φιλοτεχνήθηκε το έργο.

Το χαμόγελο κάνει την εμφάνισή του από τη βρεφική κιόλας περίοδο και αποτελεί ένα από τα ισχυρότερα όπλα αλληλεπίδρασης του βρέφους με τη μητέρα αλλά και απαραίτητη προϋπόθεση για τη διαπροσωπική και κοινωνική  ανάπτυξή του.  Στο τέλος του δεύτερου έτους ,τα παιδιά έχουν να επιδείξουν μια πλήρη γκάμα αυθόρμητων  εκφράσεων που σχετίζονται με το χαμόγελο,οι οποίες από την ηλικία αυτή και μετά δεν υφίστανται καμία αλλαγή. Αργότερα στη ζωή τους μαθαίνουν επιπλέον να χρησιμοποιούν τους «κοινωνικούς κανόνες έκφρασης», το σύνολο δηλαδή των κανόνων που καθορίζουν την εκδήλωση όπως και την ένταση έκφρασης των συναισθημάτων ανάλογα με την περίσταση, καθώς και τις υποκριτικές εκφράσεις.

Το χαμόγελο αποτελεί μια από τις σημαντικότερες αμοιβές και συχνά χρησιμοποιείται στις συνομιλίες για να ενθαρρύνει τη συζήτηση. Φαίνεται επίσης  πως οι άνθρωποι τείνουν να χαμογελούν περισσότερο στα άτομα που συμπαθούν και για τα οποία αισθάνονται έλξη. Το χαμόγελο χαρακτηρίζει ακόμα ζεστές κι ευχάριστες προσωπικότητες καθώς και άτομα που εμφανίζουν αυξημένη ενσυναίσθηση και κατανόηση.

Η σπουδαιότητα και σημασία του χαμόγελου για το εκπαιδευτικό λειτούργημα  έχει πολλαπλό ρόλο. Ένα χαμόγελο δημιουργεί συναισθήματα εμπιστοσύνης και αγάπης μεταξύ παιδιών και δασκάλων.  Εξάλλου, αν ένας μαθητής δεν αγαπήσει το δάσκαλό του πως είναι δυνατόν να αγαπήσει αυτά που του διδάσκει; Το χαμόγελο στο πρόσωπο του εκπαιδευτικού δύναται να μεταφέρει κύματα αγάπης και φροντίδας κατά τη διάρκεια της «μαθησιακής αλληλεπίδρασης» και απελευθερώνει τους μαθητές εκείνους που εξαιτίας χαμηλού αυτοσυναισθήματος  διστάζουν να συμμετάσχουν σε αυτή. Ας θυμηθούμε πόσο φοβισμένοι μπορεί να νιώθαμε μερικοί από εμάς  ως παιδιά  τις πρώτες ημέρες  που το σχολείο και οι δάσκαλοί μας υποδέχτηκαν και που ανάμεσα στα υπόλοιπα παιδιά αναζητούσαμε εναγωνίως την έκφραση χαράς, την επιβεβαίωση, την αναγνώριση, το χαμόγελο από τη δασκάλα , όπως εκείνο της μάνας όταν επιβραβεύει την κάθε μας προσπάθεια μικρή ή μεγάλη, ουσιώδη ή ακόμα και αδιάφορη για ορισμένους, προκειμένου να νιώσουμε ασφαλείς και συναισθηματικά ικανοποιημένοι.  Είναι ακόμα δυσκολότερο  στις μέρες μας με τις  τόσες πολλές κοινωνικές προσδοκίες  να ανταποκριθούμε. Όταν όμως βλέπεις ένα λυπημένο – ίσως και  παραπονεμένο  βλέμμα - μια «χαμένη  ψυχούλα» με άγχος να επιδιώκει να ανταποκριθεί στην καθημερινότητα προκειμένου να μη το καταπιεί το αδηφάγο τέρας της  εκπαιδευτικής ανισότητας, δεν μπορείς να μείνεις ανέκφραστος και αποστασιοποιημένος. Όταν πλησιάζεις ένα παιδί έχοντας στο πρόσωπό σου ζωγραφισμένο ένα πλατύ χαμόγελο συγκατάβασης, ανοχής και κατανόησης, έχεις αυτόματα καταρρίψει κάθε σύνορο , εμπόδιο  ή ακόμα και μηχανισμό άμυνας που θα μπορούσε ενδεχομένως να επηρεάσει αρνητικά την μεταξύ σας επικοινωνία. Το χαμόγελο είναι ίσως το πιο δυνατό όπλο στη φαρέτρα ενός εκπαιδευτικού να καλωσορίσει τους μαθητές του στην τάξη  και να τους κάνει να νιώσουν ασφαλείς . Έτσι θα επιτευχθεί και ο εκάστοτε  μαθησιακός στόχος με τρόπο χαρούμενο και ευχάριστο. 

Έχει αποδειχθεί ότι όταν χαμογελάμε, ακόμα και όταν δε βρισκόμαστε στην καλύτερη ψυχική διάθεση, αρχίζουμε να νιώθουμε καλύτερα. Μπορούμε να νιώθουμε καλά και να χαμογελάμε. Μπορεί όμως και να χαμογελάμε για να νιώσουμε καλύτερα. Ο εσωτερικός μας κόσμος δηλαδή, μπορεί και εξισώνει ορισμένες εκφράσεις με ορισμένα συναισθήματα.  Ως δάσκαλοι και ως άνθρωποι λοιπόν σίγουρα όταν χαμογελάμε νιώθουμε καλύτερα αλλά δεν είναι μόνο αυτό , το χαμόγελό μας αντανακλάται στους μαθητές μας που νιώθουν κι αυτοί καλά και επιστρέφει και πάλι σε μας, ως επιβεβαίωση των προσπαθειών μας, θέτοντας έτσι τα θεμέλια και τις βάσεις  για τη δημιουργία ενός ευχάριστου μαθησιακού περιβάλλοντος και όχι μόνο. Ο ρόλος άλλωστε του εκπαιδευτικού δεν αρκείται μόνο στο να παρέχει στείρα γνώση, αλλά έχει ταυτόχρονα την ευθύνη να ενθαρρύνει καθημερινά τους μαθητές τους και να δημιουργεί τις κατάλληλες  προϋποθέσεις για την ψυχοσυναισθηματική και κοινωνική ανέλιξή τους. Ακόμα λοιπόν κι αν δεν βρισκόμαστε στην καλύτερη ψυχική κατάσταση , οφείλουμε να φοράμε το καλύτερό μας χαμόγελο την ώρα που διδάσκουμε προκειμένου να είμαστε ευχάριστοι, αποδοτικοί και ταυτόχρονα  εποικοδομητικοί στο δύσκολο και πολυδιάστατο έργο μας και τη στιγμή που θα εισπράξουμε τα πρώτα δειλά χαμόγελα από τους μαθητές μας θα ξέρουμε πως κατά πάσα πιθανότητα πρώτοι εμείς στο πέρασμα της ημέρας αφήσαμε να πλανηθούν συναισθήματα ευχάριστα και χαρούμενα στο περιβάλλον τους, κάνοντας τη μέρα τους καλύτερη και  δημιουργικότερη και ίσως  κοινωνικά περισσότερο αποδοτική.

Όλοι κάποια στιγμή έχουμε ακούσει φράσεις του τύπου : «χαμογελάτε είναι μεταδοτικό» ή « όταν χαμογελάς, χαμογελά ο κόσμος όλος» … φράσεις με έντονη συναισθηματική βαρύτητα και ακράδαντα αληθινές. Όταν χαμογελάμε προκαλούμε μια αντίδραση που διεγείρει και αποσπά χαμόγελα από τους γύρω μας και ακόμα και σε μη αισιόδοξες και δύσκολες καταστάσεις της ζωής μας μπορεί εύκολα να φωτίσει τη διάθεσή μας και να μας οπλίσει με θάρρος για την αντιμετώπισή τους. Γι’ αυτό ας χαμογελάμε περισσότερο χρησιμοποιώντας καθημερινά το καλύτερό  μας χαμόγελο, εκείνο που μπορεί να βγει απ’ τα την ψυχή μας, όσο κι αν αυτή έχει ταλαιπωρηθεί και ας λούζουμε με αυτό καθημερινά τα μικρά μας «λουλούδια», για να γίνεται ο κόσμος και η πραγματικότητά μας πιο γλυκιά και ανθρώπινη και να βλέπουμε κι εκείνα να ανθίζουν από χαρά και συναισθηματική πληρότητα.

Ενδεικτική βιβλιογραφία:

Ε. Παπαδάκη – Μιχαηλίδη, η σιωπηλή γλώσσα των συναισθημάτων, η μη λεκτική επικοινωνία στις διαπροσωπικές σχέσεις, εκδ. Ελληνικά Γράμματα, Αθήνα, 1998.

Γεώργας Δ. κοινωνική ψυχολογία, Αθήνα 1995,  εκδ.4^η , τόμος Α.

Darwin Charles, the expressions of the emotions in man and animals, with introduction, afterward and commentaries by Paul Ekman , Harper Collins, Publishers 1998.

Ekman P. and Frieshen, W.V (1978), the facial action coding system: a technique for the measurments of facial action. Palo Alto, CA: consulting phychologists press.

Ekman P. ,  Frieshen, W.V ,and Ancolis S, 1997, facial sings of emotional experience journal of personality and social psychology.